بی خانمانی؛ مساله اجتماعی

بی خانمانی

در سراسر دنیا، یکصد میلیون ­نفر هیچ سرپناهی ندارند و یک میلیاردنفر در خانه­های غیراستاندارد، ناامن یا فاقد آب سالم، بهداشت و فاضلاب زندگی می­کنند. بی خانمانی و کارتن خوابی در سالهای اخیر روند روبه رشدی را در شهر تهران طی کرده است و به همین خاطر سزاوار توجه ویژه است.

کلان شهر، به طور طبیعی مکان زیست جمعی انسان مدرن است. روند شکل گیری شهرها و فرآیندهای دگرگونی آنها رابطه متقابل با مراحل تکوین هویت اجتماعی شهرنشینان دارد. یکی از مهم ترین مسائل شهری گسترش شهرنشینی و به تبع آن، افزایش بی خانمانی و کارتن خوابی است که پیامدهای زیادی به دنبال دارد و می تواند جامعه را با بحران مواجه کند. شاخص کلان شهر، فردگرایی شدید و تمایز طبقات اجتماعی است. در دوره مدرن، اهمیت یافتن مالکیت خصوصی سبب شد که طبقات اجتماعی مستقل از حکومت به وجود بیاید. در این شرایط، فردیت فرصت بروز پیداکرده و در فرآیند فعالیت های اجتماعی افراد، تضادهای بین فرد و جامعه را ایجاد کرد. از طرفی، در جوامع پیشامدرن به دلیل وابسته بودن افراد  به طبقات اجتماعی و وابستگی طبقات به حکومت، تأمین نیازهای اولیه افراد از وظایف حکومت ها به شمار می رفت. اما در جوامع جدید، افزایش آزادی ها و حقوق فردی به قیمت سلب مسئولیت از دولت ها برای تأمین نیازهای اولیه افراد تمام شد. پیامد این امر، ناتوانی عده ای از افراد جامعه برای برآورده ساختن ابتدایی ترین نیازهایشان است. از ویژگی های دیگر کلان شهر، گمنامی افراد آن است.  به این معنا که به محض خارج شدن فرد از منزل، هیچ گونه نظارت غیررسمی از سوی اعضا خانواده، خویشاوندان، همکاران و آشنایان نسبت به او وجود ندارد. این گمنامی، زمینه ی بزهکاری و مخاطره را افزایش می دهد. شرایط احساس عدم امنیت، امکان مشارکت و همکاری را کاهش می دهد و از مظاهر این عدم همکاری، بروز فقر مطلق در کلان شهر است. نمودهای فقر مطلق را می توان در گسترش تکدی گری، شغل های کاذب، حاشیه نشینی و بی خانمانی مشاهده کرد. در بسیاری از شهرهای بزرگ  کشورهای توسعه نیافته، نبود مسکن مناسب و ارزان امری رایج است و تعداد بی خانمان ها نسبت به کشورهای پیشرفته رقم بالاتری را نشان می دهد. مادامی که افراد برای پیدا کردن راهکارهایی در راستای رسیدن به اهداف خود، بتوانند از راههای متداول اجتماعی استفاده کنند، در همان چارچوب به ایفای نقش می پردازند. اما زمانی که این چارچوب کارکرد خود را از دست بدهد،چارچوب دومی نمایان می شود که به درهم شکستن مفاهیم و روابط موجود در چارچوب اولیه می پردازد. در زندگی روزمره ی کارتن خواب ها، شکستن مفاهیم و روابط در شیوه ی زندگی عرفی و معمول اجتماعی به چشم می خورد. کارتن خوابی چه به دلیل طرد اجتماعی و چه ناشی از سرخوردگی باشد، نشان دهنده ی سبک جدیدی از زندگی است و یکی از دلایل آن توزیع نامناسب ثروت و قدرت بوده که سرمایه داری به آندامن زده است. اگر روابط میان اجزای سازنده  موقعیت اجتماعی به درستی شکل گیرد، الگوی ثابتی از کنش را ارائه می دهد که می تواند به یک چارچوب کنش تبدیل شود. در این چارچوب رابطه ی متقابلی میان فضا و محیط وجود دارد که به فرد اجازه انتخاب کنش می دهد. بنابراین، بستر اجتماعی قالبی برای کنش است و در مناطقی که کارتن خوابی به شکل مسئله ای اجتماعی درآمده، بی شک محیط مناسبی برای گسترش آن وجود داشته و موقعیت اجتماعی در معرض تهدید بوده است. نتایج پژوهش ها بیانگر آن است که اعتیاد، بزهکاری، مشکلات خانوادگی و . . . آغازگر بی خانمانی و کارتن خوابی است و تمرکز بی خانمان ها در مناطق مشخصی از شهر، امنیت اجتماعی آن منطقه را کاهش می دهد. واقعیت این است که بی خانمانی، ناشی از ساختارهای اجتماعی ناکارآمد است. افزایش کمک های اجتماعی به کم درآمدها، تأمین حداقل دستمزد، تأمین مسکن و امنیت غذایی از جمله راهکارها برای مقابله با بی خانمانی است. برای حل مسأله بی خانمانی در کلان شهرها، به ویژه شهر تهران، راهکارهای زیر پیشنهاد می گردد: 1. توجه به توسعه در سراسرکشور و برنامه ریزی برای گسترش صنایع و امکان اشتغال در مناطق دور از مرکز و کلان شهرها جهت مقابله با مهاجرت ها در راستای اجرای اصل 48 قانون اساسی ایران. 2. انجام وظیفه مراقبت از افراد توسط جامعه؛ زیرا جامعه باید برای حفظ سلامت جسمی و روحی افراد خود برنامه ریزی کند و  به تعهدات خود در این زمینه عمل کند. در این راستا؛ با عبور از ارزش های  اقتصاد سرمایه داری، می توان برای مقابله با فقر و گسترش تأمین اجتماعی اقدام کرد. 3. برای هرگونه یاری رسانی به بی خانمان ها، لازم است نهادهای دولت، شهرداری ها، متخصصان شهری و اجتماعی تعامل و همکاری کنند. 4. با استفاده از توانمندی های سازمان های مردم نهاد و تجربیات سایر جوامع، می توان به بی خانمان ها یاری رساند. 5. در کوتاه مدت شهرداری ها می توانند مکان های مناسبی را به عنوان خوابگاههای شبانه  ، به این افراد اختصاص دهند.

                                                                                     دکتر علی نوری

                                                                 دبیر گروه مسائل و آسیب های اجتماعی                                                                                                انجمن جامعه شناسی ایران