آسیب های اجتماعی ایران؛دلایل و عوامل

آسیب های اجتماعی در یک دهه گذشته، به ویژه در سال های اخیر گسترش بسیار زیادی پیدا کرده و می توان گفت حیات اجتماعی جامعه را تهدید  می کند. رویکرد ما شناخت عینی و واقعی از مسائل و آسیب های اجتماعی جامعه ایران و ارائه راهکارهای کاربردی و عملی به مدیران اجرایی است. لذا کوشش می شود از تئوری پردازی صرف پرهیز شود و مطالب مبتنی بر واقعیات و مسائل جامعه ایران عرضه شود. درباره دلایل و عوامل به وجود آورنده آسیب های اجتماعی در ایران لازم است به مسیرمنطقی زیر توجه شود. آسیب اجتماعی به معنای آسیب دیدن بخش هایی از جامعه است؛ همان گونه که وقتی قسمتی از بدن یک فرد دچار عارضه می شود کارایی فرد را کاهش می دهد؛ در جامعه نیز زمانی که عده ای از افراد درگیر آسیب هایی مانند اعتیاد، طلاق، حاشیه نشینی، بی اعتمادی، پرخاشگری، فساد، خودکشی و بی خانمانی می شوند، آن جامعه به آسیب اجتماعی دچار شده و کارایی خود را برای توسعه مادی و معنوی و رفاه شهروندان از دست می دهد. آنچه اهمیت دارد بررسی دلایل و عوامل به وجود آورنده این آسیب ها و شناخت آنهاست، زیرا تنها در این صورت است که می توان برای از بین بردن آنها برنامه ریزی و اقدام کرد.

 جامعه دارای اجزاء مختلفی است و هر جزء به دنبال برآورده کردن بخشی از نیازهای جمعی است. جامعه را می توان به چهارخرده نظام اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی تقسیم کرد؛ درباره نظام اقتصادی می توان گفت: عملکرد اقتصاد باید چنان باشد که همه افراد و گروههای اجتماعی از سطح مطلوب مادی برخوردار باشند و برخوردار نبودن گروههای زیادی از جامعه از مایحتاج زندگی نشانه اختلال و ناکارآمدی نظام اقتصادی است. در جامعه ایران، در دهه اخیر شاهد افزایش شکاف طبقاتی و به تبع آن افزایش فقرا در مقابل شکل گیری اقلیتی از ثروتمندان بوده ایم. قابل توجه آنکه این ثروت ها غالباً از طریق نامشروع و با استفاده از رانت های دولتی، فساد اداری و مالی حاصل شده که خود نشانه ای از آشفتگی نظم اقتصادی جامعه است. زمانی که بسترهای معمول و مشروع اقتصادی که اساساً مبتی بر کسب درآمد از طریق انجام کار است، برای برآوردن نیازهای مادی اعضا جامعه کافی و کارآمد نیست آن دسته از افراد که امکان استفاده از رویه های نامشروع را ندارند و یا اخلاق مدار هستند، ناگزیر به فقر دچار می شوند. پیامد فقر نیز معمولاً دزدی، خشونت، زورگیری، اعتیاد و قاچاق است و خود سبب افزایش ثروت های نامشروع، اختلاس، ربا و فساد مالی و اداری می شود.

نظام بعدی مورد بررسی، نظام اجتماعی است. این نظام به روابط، تعاملات، کنش های متقابل، نهادها و گروههای اجتماعی می پردازد. هدف نظام اجتماعی، حفظ انسجام، همبستگی و روحیه جمعی است. افراد هر جامعه ای نیازمند احساس تعلق جمعی هستند و این احساس به شکل گیری شخصیت فرد کمک می کند، فقدان حس تعلق جمعی ممکن است فرد را به انواع آسیب های اجتماعی دچار نماید. در جامعه امروز ایران، پیوندها و تعلقات قدیمی رو به نابودی است، احساس تعلق به محله، قوم، قبیله و نظایر آن به شدت کمرنگ شده است و تعاملات اجتماعی تضعیف شده است. مساجد، زورخانه ها، قهوه خانه ها و سایر فضاهای سنتی اجتماعات محلی که نیاز انسان را به روابط اجتماعی برآورده می کردند، دیگر این کارکرد را ندارند. مردم دچار تنهایی و انزوا هستند و نهادهای اجتماعی را به عنوان یک دشمن مقابل خود تصور می کنند. فشارهای اقتصادی و آشفتگی فرهنگی شکل گیری گروههای اجتماعی را ناممکن کرده است، افراد صرفاً محدود به روابط خانوادگی شده اند، انسان امروزی در جامعه ایران اتمیزه است؛ یعنی نسبت به جامعه و گروه اجتماعی خاصی احساس تعلق ندارد، تنها خودش را در نظر می گیرد و خودمدار و به دنبال منافع شخصی است. این وضعیت ایجاد کننده زمینه پدید آمدن بسیاری از                  آسیب های اجتماعی است. آسیب هایی همچون ضعف فرهنگ کار جمعی، رعایت نکردن حقوق افراد در  رسانه ها، رعایت نکردن حقوق متقابل در روابط اجتماعی و عدم رعایت الزامات آپارتمان نشینی از جمله این موارد است.

در شرایط آشفتگی اجتماعی، شکل گیری گروههای محدود نیز بر حجم مشکلات می افزاید: زمانی که تعاملات اجتماعی محدود و گفت و گوهای متقابل مخدوش است، گروههای جدا از هم شکل می گیرند که به سبب عدم تعامل با یکدیگر، دچار تضاد و تخاصم می شوند. هر گروه خود را حق مطلق و دیگری را ناحق می داند و نزاع گسترش می یابد. در واقع، شکل گیری گروههای اجتماعی در چنین جامعه ای، به معنای بازتولید الگوی خودمداری در قالب گروه مداری و فرقه مداری است. تضاد پنهان و آشکار میان خرده فرهنگ ها، نسل ها و طبقات اجتماعی در جامعه کنونی ایران در همین راستا قابل تحلیل و تأمل است. از ویژگی های دیگر نظام اجتماعی در ایران، ضعف اعتماد اجتماعی است. در جامعه کنونی به ویژه شهرهای بزرگ که در آنها امکان آشنایی نزدیک با همگان وجود ندارد، ضروت دارد تعاملات بر پایه حداقلی از اعتماد اجتماعی انجام شوند. ما در زندگی روزمره با افراد زیادی مواجه می شویم که آنها را نمی شناسیم و با آنها در قالب نقشی که دارند روبه رو می شویم. از قبیل راننده تاکسی، فروشند، کارمند اداره و سایر افرادی که به دلیل رفع احتیاجات روزمره ناچار به مواجهه با آنها هستیم. لازم است به راننده تاکسی اعتماد داشته باشیم که ما را به مقصدی که می خواهیم خواهد برد و کرایه عادلانه از ما خواهد گرفت، به فروشنده اعتماد داشته باشیم که کالای سالم را به قیمت عادلانه به ما تحویل می دهد و کارمند دولتی کارش را درست انجام خواهد داد. نزاع ها و درگیری هایی که در موارد بالا به طور روزمره مشاهده می کنیم نشان از تزلزل جدی بنیان های اعتماد اجتماعی است و تنش های روانی  و اجتماعی  را در بین شهروندان افزایش می دهد. در ادامه خرده نظام های فرهنگی و سیاسی مطرح خواهند شد.

فرهنگ به وجه نمادین و معنایی پدیده های اجتماعی اشاره دارد؛ بنابراین ارزش ها، الگوهای رفتاری، گرایش ها و نگرش های افراد یک جامعه تشکیل دهنده خرده نظام فرهنگی آن هستند. فرهنگ به پدیده های اجتماعی و زندگی فردی و اجتماعی انسان ها معنا می بخشد. درست یا نادرست و خوب و بد را فرهنگ معین می کند. اصول مشترک فرهنگی همان ارزش های مشترک بین افراد یک جامعه است که آنها را به هم پیوند می دهد. ارزش های فرهنگی، راهنمای افراد جامعه برای فکر و عمل مشترک و تفسیر مشترک آنها از زندگی و جهان است. هرجامعه ای باید از فرهنگ با ویژگی هایی که مطرح شد، برخوردار باشد. در غیر این صورت اجتماعی از افراد متفرق است، اگر اصول فرهنگی مشترک در جامعه وجود نداشته باشد امکان تعامل و گفت وگو میان کنش گران فردی و جمعی از بین می رود؛ زیرا لازمه گفت و گو، دریافت ذهنی مشترک از مفاهیم و پدیده هاست. در جامعه امروز ایران صحنه فرهنگی متنوع و متکثر است، لازم است یک هسته فرهنگی مشترک این تنوعات را زیر چتر خود گرد آورد. فقدان این محور کانونی جامعه را به سمت گسست فرهنگی و اجتماعی و تعارض و نزاع بین خرده فرهنگ ها سوق می دهد.

نشانه های چندپارگی فرهنگی را می توان در مناقشات خرده فرهنگ ها در مسایل مختلف مشاهده کرد؛ از آنجا که محیط اجتماعی مستعد گفت و گوی بین فرهنگ ها نیست، شکاف میان این خرده فرهنگ ها عمیق تر و و سیع تر می شود. تعاملات اعضای متعلق به هر خرده فرهنگ، به تعاملات درون گروهی و ارتباط بیشتر با خودی ها محدود شده است و راههای ارتباطی میان خرده فرهنگ ها       تنگ تر شده به سوی مسدود شدن پیش می رود. این چندپارگی فرهنگی، اثرات مستقیم و غیرمستقیم بر گسترش آسیب های اجتماعی دارد. در نبود الگوهای مشترک اندیشه و عمل و فقدان هسته فرهنگی مشترک بین آحاد جامعه، معیارهای درست و غلط، خوب و بد، اخلاقی و غیراخلاقی، رفته رفته مبهم و بی اعتبار می شود. لذا خرده فرهنگ های مختلف معیارهای فرهنگی خود را مبنا قرار می دهند و آشفتگی فرهنگی ایجاد می شود. پرسش هایی مانند: آیا خیانت به همسر در هر موقعیت و شرایط، کاری نادرست است؟ آیا مصرف مواد مخدر امری نادرست است؟ آیا باید راستگو باشیم؟ با رجوع به اصول فرهنگ مشترک جامعه پاسخ داده می شوند. فقدان این اشتراک فرهنگی، موجب آسیب دیدن اصل اخلاق اجتماعی می شود و با ادامه درگیری و فرسایش ارزش های مشترک، سامان اخلاقی جامعه فرو می پاشد و در این حالت، همه چیز مجاز خواهد بود. تأکید شعاری و تبلیغاتی بر اصول فرهنگی مشکل را حل نمی کند بلکه لازم است بین خرده فرهنگ های متکثر گفت و گوی آزاد اتفاق بیفتد.                                                                     

خرده نظام سیاسی؛ که وظیفه آن اداره جامعه، تخصیص منابع، برقراری و حفظ امنیت است، نماینده مردم برای دست یابی به اهداف جمعی است. در برخی مقاطع تاریخی، دولت از سوی مردم شر یا دیگری دانسته می شد که باید از آن دوری کرد. این تخاصم و دوگانگی سبب مخالفت با قوانین دولتی شده و آسیب های اجتماعی را افزایش می دهد. نمونه این موارد را می توان در  قانون گریزی، مصرف مواد مخدر و مشروبات الکلی مشاهده کرد. نکته حائز اهمیت در باره نظام سیاسی آن است که این نظام باید در تعامل با سه خرده نظام دیگر و در دادو ستد با آنها قرار گیرد. اما در ایران سلطه نظام سیاسی بر همه شئون و ابعاد زندگی اجتماعی موجب افزایش آسیب های اجتماعی گردیده است. زیرا در این حالت افراد برای دست یابی به موفقیت مادی باید به حکومت و امکانات دولتی متصل باشند. در سطح خرده نظام اجتماعی دولت تمایل دارد گروهها، نهادها و تعاملات اجتماعی را کنترل کند. در سطح فرهنگی، تنها آن دسته از نهادهای فرهنگی امکان بروز و ظهور دارند که دولت اجازه می دهد. در این حالت کل جامعه و اجزا آن درگیر سیاست می شود و از عملکرد بهینه و کارکردهای خود دور می ماند. این امر سبب فرسودگی و عقب ماندگی نهادهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی می شود و زمینه شکل گیری آسیب های اجتماعی را فراهم می کند.

علی نوری

دکتری جامعه شناسی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر